Meble gdańskie to typ mebli późnorenesansowych i barokowych, posiadający bogatą dekorację rzeźbiarską, o ciężkich i masywnych proporcjach. Powstawały głównie w Gdańsku, Elblągu i Toruniu w XVI-XVIII wieku, jako wyposażenie dworów i kamienic mieszczańskich. Gdańsk był jednym z głównych ośrodków meblarstwa europejskiego. Dwory szlacheckie i rody magnackie z głębi Polski, a także Europu północnej, chętnie nabywały meble barkowe produkowane przez gdańskie warsztaty stolarskie. Posiadanie mebli barokowych przez zamożne mieszczaństwo miało na celu nadanie wnętrzom znamion wysokiego statusu społecznego. Nie miało to nic wspólnego z ich funkcjonalnością.
Szczyt rozwoju gdańskich mebli przypada na przełom XVII i XVIII wieku oraz na połowę XVIII wieku. Mistrzowie gdańscy wypracowali własne wzory zarówno architektury, jak i zdobienia, tworząc charakterystyczny styl "mebli gdańskich". Wykształciło się wtedy kilka charakterystycznych typów mebli, jak np. szafa, stół, prasa itp. Początkowo meble gdańskie posiadały ciężkie proporcje wraz z bogatą dekoracją rzeźbiarską (liście akantu, owoce, rośliny, maszkarony, girlandy, słoneczniki, kosze z kwiatami, popiersia, ślimacznice) oraz architektoniczną (kolumny, pilastry, głowice, belkowanie, tryglify, fryzy, metopy, konsolki itp.).
Meble skrzyniowe przeważnie były osadzone na kulistych, spłaszczonych nogach, z kolei meble szkieletowe na toczonych spiralach, które łączono grubymi trawersami z toczonym zwieńczeniem na skrzyżowaniu.
Od drugiej połowy XVII w. uległ zmianie front barokowych mebli skrzyniowych. Bardziej zróżnicowany plastycznie front uzyskał mocny światłocień, stosowano pełne kolumny, bogate profile oraz mocno wystające gzymsy i płyciny. W tym okresie meble wykonywano z drewna dębowego i bukowego i fornirowano grubą okleiną orzechową, rzadziej intarsjowano, bez dekoracyjnych okuć czy inkrustacji.
Gdańska szafa sieniowa, początek XVIII wieku, zbiory Biblioteki Kórnickiej PAN.
Pod koniec XVII w. znacznie zwiększyły się wymiary bryły mebli skrzyniowych oraz grubość poszczególnych elementów np. szafa sieniowa osiągała ok. 3 metrów wysokości i tyleż szerokości. Wielka, dekoracyjna szafa sieniowa ustawiana była w reprezentacyjnych miejscach tj. hol, sień itp. Przechowywano w nie zazwyczaj ubrania i bieliznę stołową, a także służyła do ekspozycji dużych wazonów ceramicznych.
Najbardziej znane odmiany barokowych szaf sieniowych to:
Hamburska szafa sieniowa, początek XVIII wieku.
Szafa hamburska (tzw. Schapp), powstała w Niemczech, o konstrukcji wieńcowej wspartej na kulistych nogach. Dwuskrzydłowy korpus dzieliły trzy pilastry z bogatym oprofilowanie m skrzydeł i nakładaną rzeźbą w narożach. Wieniec dolny posiadał dwie szuflady, zaś górny był prosty, ale za t bogato profilowany z kartuszem rzeźbionym po środku.
Szafa norymberska, powstała w Niemczech, typ szafy fasadowej. Posiadała mocno rozbudowany architektonicznie front, dzielony na dwie kondygnacje i wieńcem górnym. W pionie podzielona rzeźbionymi i kanelowanymi pilastrami, w XVII w. często spiralnie toczonymi. Płyciny skrzydeł wykonywane najczęściej z jesionu zaś później z orzecha, wypełnione czasami płaskorzeźbą i otoczona profilowanymi ramkami.
Szafa gdańska, wyrabiana w Gdańsku i okręgu gdańskim, pod wpływem i w silnych związkach z Hamburgiem i Lubeką. Od około 1700 roku można było podziwiać ją w jej standardowej formie. Mocna, masywna podstawa zazwyczaj posiadała szuflady lub tzw. ślepe szuflady. Główny korpus (początkowo dwuskrzydłowy) dwuskrzydłowy posiadał konstrukcję płycinową z masywnie profilowanym, łamanym i wyprofilowanym pośrodku ku górze gzymsem, zdobionym w środkowej części rzeźbionym kartuszem. Wypiętrzony i przełamany pośrodku gzyms, charakterystyczny tylko dla gdańskich szaf sieniowych, odróżniał je od szaf hamburskich i lubeckich. Całość osadzona na pięciu mocnych, toczonych, kulistych nogach. Front dzielą trzy szerokie pilastry, wcześniej kolumny, z wydatnymi poduszkami (płycinami), które są mocno i głęboko profilowane. Charakterystyczne dla sztuki baroku są misternie wykonane rzeźby. Rzeźbione narożniki, a także rzeźby wypełniające fasadę np. putta (motyw dekoracyjny przedstawiający rzeźbę małego, nagiego chłopca, często uskrzydlonego chłopca), postacie ludzkie, zwierzęta, owoce, herby, rośliny.
Gdańska szafa sieniowa, początek XVIII wieku.
Kanapa Gdańsk, 3 ćwierć XVIII wieku, Muzeum Narodowe w Gdańsku.
Meble do siedzenia, a szczególnie krzesła i kanapy, rozpowszechniły się pod koniec XVII w. Były większe niż w renesansie przez co i wygodniejsze. Siedzisko i oparcie były zazwyczaj tapicerowane np. gobelinem, obite skórą lub wyplatane. Dbano o dopasowanie wzorów do rozmiarów siedzenia i oparcia. Oprócz drewna orzechowego, używano często hebanu lub czarnego dębu, a od drugiej połowy XVIII w. popularny stał się także mahoń.
Najbardziej popularnymi i znanymi meblami gdańskimi stały się: szafa gdańska, prasa, stół gdański, łóżko gdańskie. Masowo produkowano także skrzynie rzeźbione i okuwane, szkatuły i kasety dekorowane szylkrytem, hebanem, kością słoniową i bursztynem oraz intarsjowane.
Oprócz szaf gdańskich dużym uznaniem cieszyły się również stoły gdańskie. Duże, ciężkie, wsparte na grubych, spiralnych nogach, które zwężały się ku dołowi i spięte były grubymi belkami ze sterczyną pośrodku. Zazwyczaj były rozsuwane. Grube blaty spoczywały na szerokim, często bogato rzeźbionym oskrzynieniu, niekiedy z podwieszonym, ażurowym fartuszkiem a także szufladą. Gdańskie stoły wykonywano najczęściej z dębu lub buku.
Stół gdański „gate leg table” stół z rozkładaną płytą około 1700 rok.
Prasa do serwet, około 1700 rok, zbiory Biblioteki Kórnickiej PAN.
Elegancką formę otrzymały sprzęty domowego użytku pełniące pośledniejsze funkcje gospodarcze. Przykładem jest prasa do serwet zwana inaczej tłocznią do bielizny, ustawiana na ogół w dobrze widocznym miejscu np. sieni. Służyła do prasowania bielizny stołowej.
Do znanych typów mebli z XVIII w. należą także komody gdańskie. Cechą charakterystyczną był silnie wybrzuszony front i ściany boczne. Ważnymi i popularnymi typami mebli były także różnego rodzaju szafki i serwantki, szczególnie kątowe i wiszące oraz kabinety, zegary, szafowe, organy, fortepiany, biurka, ramy do obrazów, parawany itp.
Komoda gdańska, drewno sosnowe fornirowane orzechem, okucia z brązu złoconego,
3 ćwierć XVIII wieku.
